دور المرأة الكوردیة في العملية السياسية في العراق 1921 – 1991

ئێك: بەلگەنامە

أ - بەلگەنامێن نەبەلاڤكری

ئەرشیفی دەستەی ئەنسكلوپیدیا، فایلی ژمارە (CH-127)، دەقی چاوپێكەوتن لە گەڵ شەونم نەجمەدین عەلی لە لایەن یادگار مەحمود نەسرۆلڵا، هەولێر، 15/ 8/ 2017.

ب - بەلگەنامێن بەلاڤكری

ئەرشیفی دەستەی ئەنسكلوپیدیا، فایلی ژمارە (AJ-56)، قوربانیانی بوردوومانی چەكی كیمیایی شێخ وەسان و مەلەكان، 1987 لە ئەرشیفی مەكتەبی سیاسی، لە فایلی شەهیدان ژمارە (2) وەرگیراوە.

ئەرشیفی دەستەی ئەنسكلوپیدیا، فایلی ژمارە(AF33)، هونەر نەوزاد (كۆتاك): لەیلا قاسم تەمەنێكی بچووك و مێژوویەكی گەورە (1950 – 1974)، پیرمام، 2011.

ئەرشیفی دەستەی ئەنسكلوپیدیا، فایلی ژمارە (AJ-420)، رۆلی ئافرەت لە قوناغی پێشمەرگایەتیدا، لە نووسینی سەفەر كەریم هاواری، لە لایەن سەفەر كەریم هاواری پێشكەش كراوە.

ئەرشیفی دەستەی ئەنسكلوپیدیا، فایلی ژمارە (CH07)، دەقی چاوپێكەوتن لە گەل وەزیرە پیرداود لە لایەن فوئاد رەوەند، پیرمام، 14/ 3/ 2014.

بەرنامە و پەیرەوی ناوخۆیی كومەڵەی ئافرەتانی كوردستان (2007): عیراق، كونگرەی چوارەم، تشرینی دووەم.

دوو: پەرتووك

أ – ب زمانێ كوردی

ئیسماعیل، سەلام حەوێز (2011): كوردستانی باشور لە شۆڕشی چەكدارییەوە بۆ راپەڕینی ئازاری نەوەدویەك، چاپی یەكەم، چاپخانەی ئازادی، هەولێر.

بەربیری، عەبدوللا (2006): رێكەفتنێن گرێدای كوردا ب درێژاهیا دیروكێ، دهۆك.

بەرواری، هیڤی (2008) كەسایەتیا ژنێ د دیرۆكێدا، چاپا ئێكێ، چاپخانا حەجی هاشم، هەولێر.

توفیق، بەیان (2001): چرای ئافرەت، بەرگی یەكەم، چاپخانەی وەزارەتی رەوشەنبیری، سۆران.

الجباری، عبدالجبار محمد (1969): ئافرەتە ناودارەكانی كورد، وەزارەتی كاروباری شیمال، سلێمانی.

حەفید زادە، درەخشان شێخ جەلال (2010): كورتەیەك لە بزوتنەوەی رزگاریخوازی ئافرەتانی كوردستان و هەندێ لە بیرەوەرییەكانم، چاپی یەكەم، چاپخانەی شڤان، سلێمانی.

دزەیی، یوسف (2001): ئەنفال كارەسات و ئەنجام و رەهەندەكانی، چاپی یەكەم، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، هەولێر.

ژاژۆكی، سەفەر یوسف میرخان (2014): ئافرەت و تێكوشانی بەشێك لە سەروەرییەكانی خەباتی پێشمەرگایەتی، چاپی یەكەم، هەولێر.

ردێنی، وەصفی حسن (2006): گوشتارا گوندێ دەكان ل تەباخا 1969ێ، چاپا ئێكێ، چاپخانا زانا، دهۆك.

ڕۆستم، نیسان حسن (2017): كورد و دەسەڵاتەیەك لە دوای یەكەكانی عێراق 1916 – 1968، چاپخانەی گەنج، سلێمانی.

سەرنی، هوژین مسعود (2018): شورەشا ئیلونێ ل دەڤەرا بەهدینان، چاپا ئێكێ، سەنتەرێ زاخۆ بۆ ڤەكۆلینێن كوردی، زاخو.

عەبدول، نوخشە (2007): ڕۆلی ژن لە ژیانی كومەلایەتی و سیاسی باشوری كوردستان، چاپی یەكەم، چاپخانەی روون، سلێمانی.

عەبدول، هێمن باقر و عەبدوللا، بەرهەم عومەر (2004): ئەنفالی سێ و كاریگەرییە كۆمەلاییەتیەكانی لە سەر ژنی پاشماوەی ئەنفال، چاپی یەكەم، چاپخانەی نەوار، سلێمانی.

عوسمان، نەرمین (2020): گوڵدانی ژن، چاپی یەكەم، چاپخانەی كارۆ، سلێمانی.

قەرەداغی، مەهاباد (2006): شەرەفنامە شەرەف كۆدێكە بۆ كۆێلەكردنی ژن، چاپی یەكەم، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، هەولێر.

قەرەداغی، مەهاباد (2018): ئافرەتیزم، چاپی یەكەم، چاپخانەی شەهاب، هەولێر.

كوم، روهات ئالان (1995): ژنێن كورد، چاپا یەكەم، ستوكهوڵم.

مامە، سوزان (2002): ژن و گەڕان بە دوای ناسنامەدا، چاپخانەی وەزارەتی رەوشەنبیری، سلێمانی.

محەمەد، مراد حەكیم (2004): ئاكامە كۆمەلاییەتیەكانی راگواستنی كورد لە عیراق لە سەردەمی بەعسدا، لە بلاوكراوەكانی سەنتەری لێكۆلینەوە ستراتیجی كوردستان، سلێمانی.

مستەفا، زوزان ناسر (2013): ئوپەراسیونێن ئەنفالێ ل كوردستانێ دەرئەنجام و كاردانەڤە (23ی شوبات – 6ی ئەیلول 1988) ڤەكۆلینەكا مێژووییە، چاپخانەی حەجی هاشم، هەولێر.

منیر، رۆژین چلبی (2018): زاخۆ 14ی تیرمەها 1958 – 6ی ئادارا 1975 ڤەكۆلینەكا مێژوویی سیاسی، چاپا ئێكێ، سەنتەرێ زاخۆ بۆ ڤەكۆلینێن كوردی، زاخو.

نێروەی، عەلی تەتەر (2010): سیاسەتی حكومەتی عێراق لە كوردستان لە سایەی بەلگەنامە فەرمییەكاندا (1975 – 1991)، بەرگی یەكەم، چاپا ئێكێ، چاپخانا زانكۆیا دهۆك.

ب – ب زمانێ عەرەبی

بارزاني، مسعود (2002): البارزاني والحركة التحررية الكردية، ثورة ايلول 1961 – 1975، الجزء الثالث، أربيل.

البرزنجي، عبدالحميد علي (2007): دور ثورة أيلول 1961 – 1975 في حركة التغير الاجتماعي دراسة ميدانية في اقليم كوردستان – العراق، الطبعة الاولى، مطبعة حجي هاشم، أربيل.

الحسني، عبدالرزاق (2008): تاريخ العراق السياسي الحديث، الطبعة السابعة، دار الرافدين للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت.

الزاخویی، سعید الحاج صدیق رزڤان (2009): زاخو الماضی والحاضر، الطبعة الاولی، مطبعة خانی، دهوك.

زهدي، خانم (2007): صفحات من تاريخ الحركة النسائية العراقية، شركة دار الرواد للطباعة والنشر، بغداد.

العبیدي، سلام فواز (2015): دهوك لمحات عن ماضیها وحاضرها، مطبعە خانی، دهوك.

ماكدول، ديفيد (2004): تاريخ الأكراد الحديث، ترجمة: راج آل محمد، بيروت.

ج – ب زمانێ ئنگلیزی

Nadie Sadig Al-Ali, Iraqi Women, Untold Stories from 1948 to the Present, zed books, London & New York, 2007

سێ: نامێن ئەكادیمی

أ – ب زمانێ كوردی

رەفیق، بەشدار عومەر (2012): ڕۆلی كومەلایەتی و سیاسی ژنی كورد لە باشوری كوردستاندا (1921 – 1958)، نامەی ماستەر، ڤاكولتی زانستە كومەلایەتی، زانكۆی كویە.

عبدالله، چرۆ خلیل (2013): تێروانینی كوردناسان بۆ ژنانی كورد لە سەدەی بیستەم دا، نامەی ماستەر، كولیجی زانستە مرۆڤاییەتیەكان، زانكۆی سلێمانی.

ب – ب زمانێ عەرەبی

صالح، صبيحة ابراهيم (2020): دور المرأة في الحياة السياسية والاجتماعية والثقافية في محافظة دهوك 1991 – 2003، رسالة ماجستير (غير منشورة)، كلية الأداب، جامعة الموصل.

چار: گوتار و ڤەكۆلینێن بەلاڤكری

أ – ب زمانێ كوردی

أمین، یوسف (تیرمەهـ 1999): لاپەرەیەكی مێژوویی لە ژیانی ئافرەتی ناوداری كورد (حەپسەخانی نەقیب)، گوڤاری رەنگین، ژمارە (136)، بەغداد.

دزەیی، شوان ئەحمەد حەمە ئەمین (بەهار 2008): مارگریتی پێشمەرگەم دیت، گوڤاری پەیامی ئەیلول، هژمار (3)، هەولێر.

رەسولی، ژیوار (ئایار 2012): رۆلی ئافرەت لە شورشی گولان، گوڤارا وێ، هژمار (50)، هەولێر.

عبدالله، فارس (گولان 1992): د بیرهاتنا لەیلایێ دا، گوڤارا مەتین، هژمار (8)، خۆلا سیێ، دهۆك.

عەبدوللا، فەهیم (نیسان 1997): حەلیما پشتگری نموونا قوربانیدانێ وەرغەركر، گوڤارا مەتین، هژمار (63)، خۆلا سیێ، دهۆك.

عەبدوللەتیف، ئاسۆ (نەوروز 2003): ژنانی هەلەبچە ناساندنێن لە تراژیدیا، گوڤاری شاووشكا، هژمار (7)، هەولێر.

مزیری، جوان (بهار 2005): ئافرەتەكا ئەنفالكری سەرهاتییا خۆ ڤەدگێریت، گوڤارا هێلین، هژمار (3).

ب – ب زمانێ عەرەبی

البصير، كامل حسين (2008): المرأة الكردستانية في التاريخ، مجلة 21 k، العدد (2 – 3)، السليمانية.

الربيعي، وسام صالح عبدالحسين والحسناوي أحمد هاشم جواد (2021): دور المرأة العراقية في منظمات المجتمع المدني، مجلة مركز بابل للدراسات الانسانية، المجلد (11)، العدد (2)، بابل.

پێنج: گوڤار و رۆژنامە

أ – گوڤار

گوڤاری تەوار، بەیاننامەی (ی. ژ. ك) بە بوونەوەی یادی هەلەبچەی شەهید، هژمار (1)، ئادار 1990.

گوڤاری تەواو، لە یادی 19 ساڵەی ڕاپەرینی قەلادزێ دا، هژمار (2)، سلێمانی، نیسان 2001.

گوڤاری دەنگی نوێ، مناچلە كردیە لا تنسی سامیە عبدالمجید تیلی، هژمارە (4)، هەولێر، ئایار 2004.

گوڤاری دەنگی ئافرەت، دایكی بزاڤ، لە ساڵیادی (26)ەمینی شەهیدبوونی شاری قەلادزێ (شاری شەهیدان) نازناوی بە دەستهێنا، هژمار (21)، هەولێر، مانگی شەشی 2000.

گوڤاری دەنگی ئافرەت، هژمار (23)، هەولێر، كانونی یەكەم 2000.

گوڤاری شاووشكا، شاووشكا لە هەلەبچە، هژمار (17)، هەولێر، بەهار 2006.

ب - رۆژنامە

ئەڤرۆ، هژمار (13)، 10/ 2/ 2013.

بۆتان، هژمار (13)، تەباخ 1991.

پەیمان، هژمار (110)، 28/ 5/ 1997؛

پەیمان، هژمار (291)، 6/ 12/ 2000.

پەیمان، هژمار (308)، 11/ 4/ 2001.

پەیمان، هژمار (299)، 11/ 12/ 2002.

ئەڤرۆ، هژمار (38)، 28/ 4/ 2004.

خەبات، هژمار (3816)، 5/ 7/ 2011.

گەل، ھژمارە (29)، نیسان 1988.

شەش: چاڤپێكەفتن

خالد، أسیا احمد (8/ 8/ 2021) دهۆك. (ل 5/ 8/ 1951 ژدایك بوویە، دەرچوونا كولیژا پەروەردە / زانكۆیا بەغدایە بەشێ زمانێ كوردی، ل 1977 بوویە ماموستا و ل ناڤنجیا خابور هاتیە دامەزراندن، ل سالا 2004ێ بوویە ئەنداما پەرلەمانێ عیراقێ و سالا 2006ێ بوویە سەرپەرشتیارا رێڤەبەرێن پەروەردەیان ل سالا 2010 هاتیە خانەنشینكرن).

مرقص، ئاشوور ابرم (24/ 8/ 2021): دهۆك. (ل 15/ 8/ 1971ێ ژدایك بوویە، خاندنا خۆ ل كورێت گاڤانا تمامكرییە، بەرپرسێ پارتا بزوتنەوەی ئاشووری كوردستان – لقێ دهۆكێیە نوكە ژی ئاكنجیێ كومەلگەها كورێت گاڤانا، باسێ ئەوان ئافرەتان دكەت یێن دگەل پێشمەرگەیان خەباتا چەكداری كری وەكو (نەهرین، شەمیران، نورا) ئەڤان ئافرەتان وەكی زەلامان چەك هەلگرتیە و ل مەفرەزا پشكداری دكر).

سلیمان، ستی صالح (1/ 12/ 2021): دهۆك. (بویكا (دایكا مریەم)ێیە ل سالا 1930 ل گوندێ ئورمانا ل دەڤەرا بەرواری بالا ژدایك بوویە 4 كور و 6 كچ هەنە، نوكە ئاكنجیا دهۆكێیە).

أحمد، رشید شكو (21/ 8/ 2021): ب رێكا پەیوەندیا تەلەفونی (ل سالا 1969ێ ل باژێرێ زاخۆ ژدایك بوویە، خاندنا خۆ یا سەرەتایی و دواناڤنجی ل باژێرێ زاخۆ ب دویماهی هینایە، نوكە ئاكنجیێ زاخۆیە).

قادر، كوردستان پیرداود (19/ 9/ 2021): هەولێر. (كوردستان پیرداود قادر: ل 1/ 8/ 1964 ل هەولێرێ ژدایك بوویە، ل سالا 1967ێ پەیوەندی ب شورەشا ئەیلولێ كریە، ل سالا 1975ێ چوویە ناڤ رێزێن (ئێكەتیا قوتابیێن كوردستانێ) وەك پالێوراو هەتا شورەشا ئەیلولێ چووینە ئیرانێ پاشی چوویە، ل ناڤ رێزێن (ی. ئا. ك) ئێك ژ دامەزرێنەرێن لقێن (ی. ئا. ك) بوویە، ل باژێر و باژێركێن كوردستانێ، و پاشی بەژداری د شورەشا گولانێدا كریە ل گەل خویشكا خۆ (وەزیرە پیداود) و هەڤالا خۆ (دادە رازیە).

قادر، وەزیرە پیرداود (19/ 9/ 2021): پیرمام. (: ل سالا 1952 ل هەولێرێ ژدایك بوویە، خودان پێنج زارۆكە، بابێ وێ پێشمەرگەبوو ل سالا 1968ێ پەیوەدی ب (ی. ق. ك)كریە، خویشكا دوو شەهیدایە، رۆلێ خۆ د شورەشا ئەیلولێدا هەبوویە، ماوەیەكی سكرتێرا (ی. ئا. ك) بوویە، هەر دیسان ل شورەشا گولانێ ژی رۆلەكێ بەرچاڤ گێرایە، دیسان ل سەرهلدانا بهارا 1991ێ ژی، نوكە ئاكنجیا پیرمامە)

ئەمین، شوكریە حەمە (26/ 9/ 2021): هەولێر. (ل سالا 1937ێ ل باژێرێ رەواندز ژ دایك بوویە ئێًكەم ماموستایا ئافرەت بوویە ل دەڤەرا رەواندز، چەندین جاران ژ ئەگەرێ كارێن سیاسی هاتیە نەفیكرن، هەر ل سالێن پێنجیان ژ چەرخێ بیستێ پەیوەندی ب پارتا شیوعی كریە، بەژداری د كونگرێ ئێكێ و دووێ یێ كومەلا ئافرەتێن عیراقێ ل بەغدا كریە، ئەنداما كونگرەی بوویە و نوكەژی ئاكنجیا باژێرێ هەولێرێیە).

ابراهیم، خالد محمد (23/ 11/ 2021): دهۆك. (ناسیارە ب (خالد شلی) ل سالا 1943 ژدایك بوویە، خواندنا خۆ یا سەرەتایی تمام نەكریە، ل سالا 1962ێ پەیوەندی ب رێزێن شورەشێ كریە ل ناڤ بەرواری ژێری، ل گوندێ بێكیات پەیوەندی ب پێشمەرگەیان كریە، نوكە ئاكنجیێ گوندێ دووشیڤانە).

ئێمینكی، جەعفەر ئیبراهیم (27/ 11/ 2021): دهۆك. (ل سالا 1945ێ ل گوندێ ئێمینكێ ژدایك بوویە، خاندنا خۆ یا سەرەتایی ل گوندێ ئێمینكێ و پاشی ل دهۆكێ تمام كریە، ل كولیژا یاسا ل زانكۆیا بەغدا هاتیە وەرگرتن و بوویە پارێزرە، ل سالا 1977 – 1981ێ، بوویە پێشمەرگە پاشی بەرەڤ ژیانا ئاواریێ دچیت و ل سویدێ دژیت، ل سالا 1991ێ هاتیە كوردستانێ و گەلەك پلە و پوستێن كارگێری و حزبی وەرگرتینە نوكە ئەندامێ مەكتەبا سیاسی یا (پ. د. ك)ێیە).

بانیخێلانی، رێواس ئەحمەد (30/ 11/ 2021): ب رێكا پەیوەندیا تەلەفونێ. (ل سالا 1957ێ ل باژێرێ قەلعە سالح ژدایك بوویە، هەر ژ زارۆكینیا خۆ دەست ب خەباتا سیاسی ل ناڤ رێزێن حزبا شیوعی كریە، ل گەلەك باژێران دەست ب خاندنێ كریە، ل كولیژا چاندنێ ل زانكۆیا موسلێ هاتیە وەرگرتن، ل سالا (1985 – 1988)، بوویە پێشمەرگە و ل چیای فێری بكارهینانا چەكی بوویە، پاشی ل بەشێ راگەهاندنێ كاركریە و ل ئەوی دەمیدا خەباتا چیای گەلەك هەڤال د گەلدا بووینە، وەكو (نەوروز كو ب ئەسلدا عەرەب بوویە، و ئافاق و لەیلا و ئەستێرە و ام لیپ، كو ئەڤەژی د ئەسلدا عەرەب بوویە)، ل سالا 1989 كوردستان ب جههێلایە و ل وەلاتێ سویدێ ئاكنجی بوویە).

فتاح، شرین ابراهیم (6/ 3/ 2022): پیرمام. (ل سالا 1966 ل ئامێدیێ ژدایك بوویە، خاندنا خۆ یا سەرەتایی ل ئامێدیێ تمامكریە، باوەرناما بەكالوریوس و ماستەرێ ل زانكویا سەلاحەددین ب دەستخۆڤە ئینایە، نوكە قوتابیا دكتورایێ یە ل هەمان زانكۆ و بەرپرسا ئێكەتیا ئافرەتێن كوردستانێ بوو دناڤبەرا سالێن 1992 – 2007 و دیسان ئەنداما كومیتا ناڤەندی یا (پ. د. ك)ێ بوو ل هەردوو كونگرێن 1993 و 1999، ل پیرمام ئاكنجییە).