بنیاتێن تهكنیكیێن گۆتنێن پێشینانێن كوردى و پۆلینكرنا جۆرێن وانێن ئهدهبى
DOI:
https://doi.org/10.25007/ajnu.v7n2a241الكلمات المفتاحية:
پهندێن پێشینان، پهژن، كورته گۆتن، گۆتنێن پێشینان، قسهیێن نهستهقالملخص
گۆتنێن پێشینان ئهو دهستهواژه ئان ههڤۆك ئان مالكێن هۆزانێ نه، یێن ئاخفتنا قسهكهرى پێ پڕ مانا و ڕهوان دبیت. چهندین جۆرێن وان ههنه. كورد ژى هندهك ژ ئهوان جۆران بكاردهینن، پتر ههموویان پهندێن پێشینانن. گهلهك نڤیسكاران بزاڤا كۆمكرنا وان كریه و هندهكان ههولا شرۆڤهكرنا وان ژى دایه. ئهو خهبات گهلهك بهرفرهه بوویه، لێ پرسیارهك دهێتهكرن و بێ بهرسڤ مایهڤه، ئهو ژى: چما ههتا نها فهرههنگهكا تهڤاڤا ڕێكخستى و پهسهندكرییا وان نییه؟ ئهڤ ڤهكۆلینه دێ ههولدهت بهرسڤا وێ بدهتهڤه. ئهو بزاڤێن ژبۆ جهماندن و تۆماركرنا ئهوان هاتینهكرن كێم نهبووینه، پتر ژ ههموو لایهنێن دیكه یێن فۆلكلۆرى بایهخ پێ هاتیهدان، لێ چو ژ ئهوان بزاڤان نكارینه بگههنه ئهوى ئاستى كو ههموو پهندێن پێشینان بخوه ڤه بگریت، هۆكارا سهرهكى یا ئهوێ چهندێ ژى ـ ل دویڤ بۆچوونا ئهڤێ ڤهكۆلینێ ـ ئهوه كو، ههتا نها ئهو نڤیسكارێن ب وێ خزمهتێ ههستاین نهشیاینه جۆرێ پهندێن پێشینان (Proverb) ژ جۆرێن دیكه یێن گۆتنێن پێشینان (Adages) جودا بكهن بهلكو؛ هێشتا تێكههلیهك د ناڤبهرا ئهوان جۆران دا ههیه وهكو؛ (كورته گۆتن ـ Aphorism) و (پهندێن ناڤداران ـ Maxim) و (قسهیێن نهستهق ـ Epigram) و (پهژن ـ Idiom) و (تهوس ـ Sarcasm) و (پهندێن پێشینان ـ Proverb). د ئهڤێ تهڤلیههڤبوونێ دا، سێ جۆرێن ئاریشهیان سهرههلددهن: ل سهر ئاستێ ئهكادیمى كێشهیێن زانستى بۆ تویژهران چێ دبن. ل سهر ئاستێ گێرسهیى ژى دا، بكارهێنهرێن ئهوان ژ ئالیهكێ چاندى بێبههر دبن. ل سهر ئاستێ مولكدارییا هزرى ژى ڤه مافێ هندهك دانهران دهێته خوارن. د ههر سێ ئاستێن هاتینه دهستنیشانكرن دا، گرێیهكا ههڤپشك ههیه. ئهڤ ڤهكۆلینه ژى دێ ههولدهت ئهوێ گرێیێ ڤهكهتهڤه.
التنزيلات
المراجع
2. هیپۆكرێتس (Hippocrates) پزیشكهكێ گریكى یه (460؟ ـ 377پ. ز). دانهرێ سویندخوارنا پیشهیێ پزیشكیێ بوویه، چهندین پهرتووك د پسپۆرییا خوه دا دانینه، لهوما ههر ب بابێ زانستا پزیشكیێ ژى دهێته ناسكرن{منیر، 1999: 44}.
3. دیوانا قاصدى (حاجى بهكر ئاغاى كوڕى محهمهد ئاغاى كوڕى حهوێزى ئاغاى كۆیى 1785ـ 1853) ههموو ب زمانێ فارسى بوویه، ئهو دێڕ ژى ئهوا د پێشهكییا وێ دا هاتیه تۆماركرن و بۆ جارا دوویێ وهكو؛ دێڕه شعرهك هاتیه دانین. د بنهتار دا ژ زاردهڤێ خهلكى هاتیه وهرگرتن. ئهڤێ بهلاڤبوونێ وهكرییه كو ئهو دێڕ ژ كورته گۆتنان بهێته ههژمارتن.
4. بۆ نموونه بنێڕه ئهڤان پهرتووكێن وى كو ل سهر بهرگێ یهكێ و یێ ناڤدا ئهو گۆتن دهێته دیتن: مێژووى ڕاپهڕینى كورد(1959)، چاپخانهى مهعاریف، بهغدا./ دهقهكانى ئهدهبى كوردى بهغدا(1978)، چاپخانهى كۆڕى زانیارى كورد./ خۆشخوانى (1986)، چاپخانهى زانكۆى سهڵاحهددین، ههولێر.
5. عهبدوللا جهودهت (1869- 1932) نوژدار و بیرمهندهكێ نویخوازێ كورد بوویه. پتریا گۆتن و گۆتارێن وى یێن ل سهر كورد وكوردستانێ ب زمانێ توركى بوونه و ب نازناڤێ خوه یێ نهێنى (كوردى) بهلاڤكرینه.{مالمیسانژ، 2000: 15}.
6. بابا تاهیرى ههمهدانى (937ـ 1010ز) و ب عوریان ژى دهێته ناسكرن. یهكه ژ فریشته و پیاو چاكانى ئههلى ههقى یارسان. باوهڕى ب فهلسهفا سۆفیزمێ ههبوویه{مارف، 2001، 184}.
7. عیسێ دهلا ئاقلمهندێ بارام پاشایێ میرێ ئامێدیێ بوویه و ل سهدسالا ههژدێ ژیایه و ل دهوروبهرێ سالا (1714) و وێڤهتر وهكو؛ شێورمهندێ میرى كاركریه و ناڤوبانگهگێ مهزن پهیدا كربوو و ههتا نها ژى گۆتنێن وى باندۆرا خوه ل سهر خهلكێ دهڤهرا بههدینان ههیه. عیسێ ب بههره و زیرهكیا خوه ڤه شیابوو گهلهك كێشه و ئاریشهیێن ئالۆز چارهسهر بكهت و سهرپێهاتى و گۆتنێن وى ژى بهلاڤ ببن{انور، 1999: 140}.
8. نها ل ئهڤى سهردهمى، بایهخهكا زۆر ب ئهڤى هونهرى دهێتهدان و وهشانخانه ژى ئهوان كۆم و چاپ و بهلاڤدكهن مینا كورته گۆتنێن (كۆنفۆشیۆس، ئیبن قهییم، مهولانا جهلالهدینى ڕۆمى، ئینشتاین، تاگور، عهلى لوهردى، بیل گیتس... ).
9. ئهو ژێدهرێن باوهڕ ناكهن كو، ئهو فهرمۆدهیهكا درست و ڕاستڤهكریه ژى، لێ یهكترگرتنهكا ڕاستوڕاست د ناڤبهرا ڕامانا ئهوێ مالكا شعرا (خادیم)ى د گهل ڕاڤهكرنا ئهڤێ ئایهتا قورئانا پیرۆز دا ههیه [ان الشرك لڤلم عڤیم] (لوقمان:13).
10. ب دههان ههول ژ ئهڤى جۆرى هاتینهكرن، بۆ نموونه: صادق بهائهدین ئامێدى(1973)، ئیدیهمێت كوردى، بهغدا./ جهلال مهحموود عهلى (1982)، ئیدیۆم له زمانى كوردیدا، ب1، بهغدا./ محهمهد ئهمین ههورامانى(1989) ، فهرههنگى زاراوهو ئیدیۆمى زمانى كوردى، ههولێر./ ئهحمهد زهكى چاملبهل(1997)، ئیدیۆمێن كوردى، ستهنبۆل.
11. سولتان مهحموود غهزنهوى (971-1030ز) مهزنترین سولتانێن دهولهتا غهزنهوى بوویه و ههڤده جاران پهلامارى هندستانێ دابوو{مونیر، 1999: 57}. ههڤتهریب د گهل سهركهفتنێن وى یێن لهشكهرى دا، ژ ئالیێ زانست و كۆزانیاریێ ڤه ژى ئاستهكێ بلند ههبوویه. ل سهردهمى وى فردهوسى شاهنامه دانابوو، كو پادشایێن فارس و پهند و دیرۆكا ڕۆژهڤێن وان ڕاڤهكربوون و ژینهنیگار و سهرپێهاتیێن ئهدهبى یێن وان ژى ب هۆزانكى تێدا ڤههاندبوون{أبو القاسم، 1932: 3}. گهلهك ژ ئهوان سهرپێهاتییان د ناڤ كوردان دا بهلاڤبوون، ب تایبهتى دهما حیكایهتخوانان شاهنامه ل كوچك و دیوانان دخوهند و سهرپێهاتیێن وێ دهاتنه ڤهگێڕان. ئهو سهرپێهاتى و پهند و مهتهل و چیرۆك نابنه پشكهك ژ فۆلكلۆرا كوردى، نهخاسمه ئهوێن كهسایهتى و شوین و ڕویدانێن وان بهرنیاس و ئاشكرانه.. لێ بهروڤاژى ئهوێ چهندێ هندهك خرڤهكهرێن كورد ئهو د ناڤ بهرههمێن خوه دا تۆماركرینه. ئهو حالهت پێدڤى ب سهرڕاوهستانهكێ یه و یهك ژ مهبهستێن ئهڤێ ڤهكۆلینێ ئهوه كو، ڕێكێ ژبۆ ئهوان كارێن زانستى خوهش بكهت.
12. نڤیسكار دهربارهى ئهڤێ گۆتنێ دبێژه كو ((ئهو ب خوه (بوێژه. لێ دهما ب ئاوایێ "نه جه و نه وارێ مار ههیه" بێ گۆتن، دبه گۆتنهكه پێشیان)){çiya، 2005:295}. د ههردوو حالهتان دا وهكو؛ تهوس لێدان بكاردهێت و نهدبیته بوێژ (پهژن) و نهدبیته پهندهكا پێشینان.
لیستا ژێدهر و سهرچاوهیان
1. قورئانا پیرۆز.
2. أبو القاسم الفردوسی(1932)، الشاهنامه، ت: الفتح بن علی البنداری، مگبعه دار الكتب المصریه، القاهره.
3. ئۆردیخانێ جهلیل و جهلیلى جهلیل (2009)، زارگۆتنا كوردا ـ گۆتنێت مهزنا، و: پ. بهدرخان سندى، چاپخانا ئاراس، ههولێر.
4. ئیسماعیل حهقى شاوهیس (1933)، قسهى پێشینان گوستو لوبون ـ گوتهى مهزنان و فهلسهفى، ب1، چاپخانهى ئهیتام، بهغدا.
5. بابا تاهیرى ههمهدانى (2006)، گوته كورتهكانى، و: د. ابراهیم أحمد شوان، چاپخانهى زانكۆى سهلاحهدین، ههولێر.
6. بهختیار سهجادى و محهمهد مهحموودى (2004)، فهرههنگى شیكارانهى زاراوهى ئهدهبى ـ كوردى ئینگلیزى، ب1، چاپخانهى وهزارهتى پهروهرده، ههولێر.
7. Cegerxwîn، (2003)، Aşitî، ç3، Berdan Matbaacilik، Stenbol.
8. çiya Mazî(2005)، Ferhenga Gotinên Pêşiyan، çapxana Engîn، Stenbol.
9. حاجى قادرى كۆیى ـ دیوان (1986)، لێكۆلینهوهو لێكدانهوهى: سهردار حهمید میران و كهریم مستهفا شارهزا، له چاپكراوهكانى ئهمیندارێتى گشتیى ڕۆشنبیرى و لاوانى ناوچهى كوردستان، ههولێر.
10. حهجى جهعفهر (2006)، پهژن و گۆتنێت كوردى، چاپخانهى حاجى هاشم، ههولێر.
11. خادیم ـ دیوان (1981)، جهمال محهمهد محهمهد ئهمین ئاماده و ساغى كردۆتهوه، بهرگى2، دار الحریه (چاپخانهى ژماره/2)، بهغدا.
12. دانا ـ محمد بههادین ملا صاحب (2012)، پیرشالیارى زهردهشتى، چ2، له بڵاوكراوهكانى كتێبخانهى سلێمانى، سلێمانى.
13. سید عبدالحمید حیرت سجادى (1378)، پند پیشینیان با مشابه انها در فارسى و شرح امپال، ج2، مركز نشر و فرهنگ و ادبیات كردى ـ انتشارات صلاح الدین ایوبى، اورمیه.
14. سهید عهبدولحهمید حیرهت سهجادى، (2010)، پهندى پێشینان، چ2، چاپخانهى ئاراس، ههولێر.
15. د. شوكریه ڕهسووڵ ئیبراهیم (1984)، پهندى پێشینان و قسهى نهستهقى كوردى ـ ناوهرۆكى فیكرى و ئهدهبى، د. شوكریه ڕهسووڵ و جهلال تهقى له زمانى ڕووسى یهوه كردوویانه به كوردى، له چاپكراوهكانى ئهمیندارێتى گشتى ڕۆشنبیرى و لاوان، ههولێر.
16. شێخ محهمهدى خاڵ (2007)، پهندى پێشینان، چ4، چاپخانهى شڤان، سلێمانى.
17. şehmûs Aslan (2006)، taybetIyên biwêjan، kovara BIR، hejmar (4)، Diyarbekir، R. 201-206.
18. عبدالباقى عومهر مهحمود كهریم (2012)، واتا و مهبهست له پهندى پێشینانى كوردیدا، نامهیا مهستهرێ یا نهبهلاڤكریه، كولیژا پهروهردهیێ ـ زانكۆیا سهلاحهددین.
19. عهلائهدین سهجادى (1952) مێژووى ئهدهبى كوردى، بهغدا.
20. ................... (1959)، مێژووى ڕاپهڕینى كورد، چاپخانهى مهعاریف، بهغدا.
21. عهلى معروف شارهزوورى (1981)، پهندى پێشینانى كورد، ب1، چاپخانهى الحوادپ، بهغدا.
22. د. عومهر ئیبراهیم عهزیز "پهتى" (2005)، بیبلۆگرافیاى فۆلكلۆرى كوردى ـ كتێب و وتار 1860ـ 1990، چاپخانهى چوار چرا، سلێمانى.
23. فاروق شوشه و د. علی مكی (2007)، معجم مصگلحات الأدب، مجمع اللغه العربیه، القاهره.
24. قاصد ـ دیوان (2008)، ساغكردنهوهى شوكر مستهفا و ڕهحیم سورخى، چاپخانهى خانى، دهۆك.
25. قهدرى جان (1960)، بهگى ئاخر زهمان، گ: ڕوناهى، سال1، شوات و ئادار، بهغدا.
26. قهناتى كوردۆ(1976)، كۆمهڵه تێكستى فۆلكلۆرى كوردى، هێنانه سهر ڕێنووسى كوردى و ساغ كردنهوهو وشه لێكدانهوه: شوكور مستهفا و ئهنوهر قادر محهمهد، چاپخانهى كۆڕى زانیارى كوردى، بهغدا.
27. د. مارف خهزنهدار (2001)، مێژووى ئهدهبى كوردى، ب1، چاپخانهى وهزارهتى پهروهرده، ههولێر.
28. ................ (2006)، مێژووى ئهدهبى كوردى، ب7، چاپخانهى وهزارهتى پهروهرده، ههولێر.
29. مالمیسانژ (2000)، القومیه الكُردیه و د. عبدالله جودت فی مگلع القرن العشرین، ت: شكور مصگفى، مگبعه وزاره التربیه، أربیل.
30. مهعروف جیاوگ (1938)، ههزار بێژو پهند، چاپخانهى (النجاح)، بهغدا.
31. د. موحسین ئهحمهد عومهر (2012)، فهرههنگى ئهدهبى، چاپخانهى حهمدى، سلێمانى.
32. معصوم ئهنوهر مایى (1972)، عیسێ دهلا ـ ژیان و هندهك سهرهاتێت زانایێ كورد یێ بناڤوبانگ، چاپخانا القچاو، نهجهف.
33. محى الدین برشان (1385ه)، پهندى پێشینان، انتشارات سامرند، پیرانشهر.
34. مراد على حامد، گۆتنێت مهزنا ب زمانێ باڤ و كالا، چاپخانا زانا، دهۆك.
35. منیر البعلبكی (1999)، المورد ـ معجم الأعلام، گ33، دار العلم للملایین، بیروت.
36. نازم حوێزى و كهریم شارهزا (1961)، كۆیه و شاعیرانى ـ چهند لاپهرهیهك له مێژووى ئهدهبى كوردى، ب1، چاپخانهى النجوم، بهغدا.
37. نالى ـ دیوان (2008)، چ2، ساغ كردنهوه لهسهر تێكستى دهستنووس و چاپكراوى دیوانى شاعیر: دوكتۆر مارف خهزنهدار، چاپخانهى حاجى هاشم، ههولێر.
38. نهجم خالید ئهڵوهنى (2008)، پهند و قسهى نهستهقى كوردى شارى خانهقین ـ لێكۆڵینهوهیهكى شیكارى، چاپخانهى موكریانى، ههولێر.
39. ههردهوێڵ كاكهیى(2008)، پهندى پێشینان و قسهى نهستهقى شهبهك، چاپخانهى ئاراس، ههولێر.
40. ههژار موكریانى (1385ه)، بۆ كوردستان، چ6، انتشارات ههژار، سنندج.
41. انور المایى (1999)، الاكراد فی بهدینان، ط2، مطبعه خبات، دهوك.
42. سبط ابن التعاویژي ـ دیوان (1903)، اعتنى بنسخة وتصحیحة: د. س. مرجلیوث، مطبعة المقتطف، مصر.
43. A. S . Hornby (2003)، Oxford Advanced Learner“s Dictionary، Oxford University Press، London.
44. J. A. Cuddon (1984)، A Dictionary Literary Terms، Penguin Books، London.
45. Kathleen Morner & Ralph Rausch(1998)، Dictionary of Literary Terms، NTC Publishing Group، New York.
46. M.H. ABRAMS (1999)، A Glossary of Literary Terms، Boston.
التنزيلات
منشور
كيفية الاقتباس
إصدار
القسم
الرخصة
الحقوق الفكرية (c) 2018 Ahmed M.O. Qarani
![Creative Commons License](http://i.creativecommons.org/l/by-nc-nd/4.0/88x31.png)
هذا العمل مرخص بموجب Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
بيان الحقوق الفكرية
حقوق التأليف
يوافق المؤلفون الذين ينشرون في هذه المجلة على المصطلحات التالية:
١. يحتفظ المؤلفون بحقوق الطبع والنشر ومنح حق المجلة في النشر الأول مع العمل المرخص له في نفس الوقت بموجب ترخيص المشاع الإبداعي [سيسي بي-نك-ند 4.0] الذي يسمح للآخرين بمشاركة العمل مع الإقرار بحقوق التأليف والنشر الأولي في هذه المجلة.
٢. يمكن للمؤلفين الدخول في ترتيبات تعاقدية إضافية منفصلة للتوزيع غير الحصري للنسخة المنشورة من المجلة من العمل (على سبيل المثال، نشرها في مستودع مؤسسي أو نشرها في كتاب) مع الإقرار بنسخة أولية نشر في هذه المجلة.
٣. يسمح للمؤلفين وتشجيعهم على نشر عملهم عبر الإنترنت (على سبيل المثال، في المستودعات المؤسسية أو على موقعهم على الويب) قبل وأثناء عملية التقديم، حيث يمكن أن يؤدي إلى التبادلات الإنتاجية، فضلا عن الاستشهاد المبكر والأكبر للعمل المنشورة ( انظر تأثير النفاذ المفتوح).
نقل حقوق الطبع والنشر
بيان الخصوصية
المجلة الأكاديمية لجامعة نوروز ملتزمة بحماية خصوصية مستخدمي موقع المجلة هذا. سيتم استخدام الأسماء والتفاصيل الشخصية وعناوين البريد الإلكتروني التي تم إدخالها في هذا الموقع الإلكتروني فقط للأغراض المعلنة لهذه المجلة ولن يتم إتاحتها لأطراف ثالثة بدون إذن المستخدم أو الإجراءات القانونية الواجبة. موافقة المستخدمين مطلوبة لتلقي الاتصالات من المجلة الأكاديمية لجامعة نوروز للأغراض المعلنة للمجلة. ويمكن توجيه الاستفسارات المتعلقة بالخصوص إلى [email protected]